Культура Индии

Нарэшце, трэцяя важнейшая прыродная вобласць Індыі – паўвостраў Індастан, большую частку якога займае плато Дэкан з гарамі (Гаты), узгоркамі і нізінамі, пакрытымі трапічнымі і субтрапічнымі лясамі. Усяго ў краіне 14 тыпаў лесу, 21000 відаў расліннасці, якая ахоўваецца ў больш чым 20 нацыянальных парках і 200 запаведніках. Клімат у Індыі даволі своеасаблівы.

Фактычна на працягу года змяняюцца 3 сезоны: сухі, даволі прахалодны (лістапад – люты); сухі, гарачы (сакавік – май); вільготны, гарачы (чэрвень – кастрычнік). Але колькасць ападкаў з году ў год мяняецца, мусонныя дажджы могуць прыходзіць запознена, а заканчвацца раней: часам іх не хапае, а часам бываюць моцныя паводкі. Велізарнае значэнне ў гісторыі і культуры Індыі заўсёды мелі рэкі. Як і іншыя вялікія цывілізацыі, індыйская сфарміравалася ў басейне вялікіх рэк – перш за ўсё Інда і Ганга. Рэкі тут свяшчэнныя, бо яны увасабляюць жаночы пачатак у свеце. Індыя – надзвычай старажытная краіна, а яе асноўная рэлігія – індуізм – адна з найстарэйшых на Зямлі. З глыбокай даўніны яна амаль не змянілася, і рэкі па-ранейшаму адыгрываюць у ёй найважнейшую ролю. Міфы Індыі былі сабраны ў Кнігах Веды яшчэ пяць тысяч гадоў таму. Веды – помнік універсальны, выключны: няма іншага,хаця б блізкага да іх моцы фантазіі, па мвстацкай вобразнасці. У самай архаічнай з чатырох кніг Ведаў – Рыгведзе – ёсць асобны раздзел, прысвечаны рэкам. Ён называецца “Пахвала рэкам” і апісвае водныя артэрыі Пенджаба, а гэта сведчыць пра тое, што падчас напісання Рыгведы арыйскую культура была распаўсюджана толькі на поўначы Індастана, бо Веды – помнік менавіта арыйскі. Усе назвы рэк у арыйцаў насілі жаночыя імёны, напрыклад, Сіндху, пазней трансфармаваная ў Інду (адсюль і назва краіны). У Ведах падрабязна прасочаны шлях Інды – ад вытокаў у Гімалаях да Аравійскага мора, хаця і не прыводзіцца даўжыня ракі (2900 км). Жрацоў, складальнікаў Ведаў, не цікавілі сухія лічбы, бо яны, хаця і валодалі матэматыкай, уяўлялі свет паэтычна.

Напрыклад, яны пісалі, што Сіндху “падобная вечна маладой прыгажуні, апранутай у бліскучае адзенне з залатым арнаментам”, або што гэта дзяўчына, якая атрымала ад багоў бязмежныя прасторы зямлі, здольныя даваць багатыя ўраджаі збожжа”. Самая свяшчэнная рака ў Ведах – Сарасваці. Яе называюць “ракой рэк”, “самай шаноўнай сярод маці”. Але дзе яна? Такой ракі няма на Зямлі. Магчыма, яна была ў эпоху Ведаў, але чамусьці знікла. Пасля яе найбольш любімая рака ў індусаў – Ганга (менавіта ў жаночым родзе). Яна таксама бярэ пачатак у Гімалаях і ўпадае ў Бенгальскі заліў. Рака мае даўжыню 2500 км, але зноў-такі для індусаў сухія лічбы нічога не значаць. Для іх Ганга не толькі “Рака Жыцця”, але і рака “Рака Смерці”, бо кожны з іх хацеўбы памерці на яе берагах ці хаця б ведаць, што попел пасля спальвання цела будзе апушчаны ў святую ваду.

Паводле слоў вялікага Джавахарлала Неру, першага прэм’ер-міністра незалежнай Індыі, “Ганга – сімвал шматвекавой Індыяі, яе культуры і цывілізацыі”. У Ведах рака мае 108 імёнаў, тыпу: “нарожданая ад лотасападобных ступняў Бога Вішну”. Штодня ў свяым горадзе Варанасі, дзе Ганга лічыцца асабліва гаючай, у рацэ сыходзяцца мільёны людзей – мыюцца, п’юць яе ваду.

Сцвяржаюць, што вада Гангі захоўваецца ў пляшках на працягу года і не пратухае, а халерныя эмбрыёны гінуць у ёй праз некалькі гадзінаў. Гавораць, што ў ёй за 3 дні могуць растварыцца чалавецыя косці. Сучасныя вучоныя даюць гэтаму наступнае тлумачэнне: Ганга бярэ пачатак у гарах і праходзіць праз радовішча срэбра, пасля чаго яе вада насычаецца часцінкамі каштоўнага металу. Сем рэк Індыі (улічваючы Сарасваці) фармуюць воблік краіны. У сувязі з гэтым варта нагадаць, што паводле “Вялесавай кнігі”, сапраўднасць якой сёння нарэшце прызнае большасць вучоных, – прарадзіма славянаў знаходзіцца ў Сямірэччы. Дзе гэта – даследчыкі так і не прыйшлі да згоды.

Магчыма, у Індыі? З усімі галоўнымі рэкамі Індыі звязана надзвычай многае ў яе гісторыі і культуры. Адны з іх цякуць паўз старажытныя храмы і гарады, другія далі жыццё традыцыям музыкі і танцаў, на берагах трэціх былі створаны запаведнікі для птушак і жывёлаў. Жывёльны свет Індыі ўражвае сваім багаццем нават сёння, не кажучы ўжо пра ранейшыя часы. У краіне маецца 350 відаў млекакормячых, 3300 відаў і падвідаў птушак, больш за 20000 насякомых.

Грамадская цікавасць да дзікіх жывёлаў усё больш расце.

Турысты значна часцей адпраўляюцца ў лясы Індыі, каб адпачыць ад тлуму шумных гарадоў. Для вельмі багатых людзей наладжваюцца паляванні на экзатычных звяроў. Здаўна рэлігія Індыі забараняла знішчэнне жывых істотаў. У ІІІ ст. да н.э. вялікі імператар Ашока (да яго дзейнасці мы яшчэ будзем звяртацца) забараніў паляванне на пэўныя віды жывёлаў. Усё парушылася падчас каланіяльнага прыгнёту. На працягу вух стагоддзяў магараджы былых княстваў, а пазней і брытанскія афіцэры бессэнсоўна знішчалі на паляваннях вялікіх кошак. У выніку азіяціх львоў – раней самых звычайных для Індыі жывёлаў – засталося сёння каля 200. Цяпер у Індыі актыўна сцвярджаецца думка, што жывыя арганізмы, створаныя прыродай, прама ці ўскосна залежаць адзін ад аднаго, і маральны абавязак чалавека, чкі інтэлектуальна перазышоў усе жывыя істоты, забяспечыць і іх права на жыццё. Сучасныя канцэпцыі нацыянальных паркаў і апаведнікаў Індыі грунтуюцца на спрадвечных для Індыі ідэях міласэрнасці да ўсяго жывога.

Нацыянальнамі жывёламі ў Індыі лічацца тыгр і слон. На пачатку ХХ ст. тыграў у краіне было каля 50000, але да 70-х гг. іх засталося 1827. З 1973 г. існуе “Праект Тыгр” па абароне гэтых звяроў. Сёння захаванне тыграў – вялікі грамадскі клопат. Іх ужо каля 3000 асобінаў. Сланы здаўна лічыліся мудрэйшымі за людзей. Самка выношвае дзіця каля 20 месяцаў, што з’яўляецца рэкордам у жывёльным свеце.

Звычайна ў сланіхі нараджаецца адно сланяня, вельмі рэдка – два. Па памерах індыйскі слон меншы за афрыканскага, у яго не такія вялікія вушы і буйні, ён намнога лягчэй прыручаецца.

Справа, відаць, не толькі ў розуме менавіта індыйскага слана, а і ва ўменні індыйскіх дрэсіроўшчыкаў, у шматвяковых навыках прыручэння.Сланы ніколі не кінуць параненага сабрата, усім статкам клапацяцца пра сланянятак Іх роум і своеасаблівая мараль упажваюць. У індусаў свяшчэнныя карова, малпа, змяя (кобра). Культ каровы прынеслі з сабою, відаць, арыйцы, а ўшанаванне малпы і змяі звязана з цывілізацыяй дравідаў – абарыгенаў Дэкана. На вуліцах гарадоў і вёсак Індыі часта можна бачыць кароў. Але яны вельмі мірныя, ніхто іх не баіцца.

Каровы не ператвораны ў валоў толькі таму. Што аддадзены Богу. За нараджэнне сына ці другую радасную падзею людзі у Індыічаста ахвяруюць Богу ыву бычка. Калісьці ў глыбокай арыйскай старажытнасці, быкоў і кароў забівалі, прыносячы ахвяры багам, але паступова іх забойства пачало лічыцца вялікім злом. Сёння такім бычкам – падарункам Богу – ставяць на нагу кляймо ў форме трызубца (знак Бога Шывы), а пад час розных святаў, якіх у Індыі мноства, залоцяць ім рогі і ўпрыгожваюць кветкамі, стужкамі, карункамі, распісваюць фарбамі. Аднак ніхто не асмеліцца ператварыці бычка ў вала ці выкарыстаць яго на рабоце. У выніку усё сваё жыццё такія быкі бадзяюцца, дзе хочуць. Сёння каровы сустракаюцца галоўным чынам каля храмаў. Даволі вялікая іх частка сабрана на спецыяльных фермах, дзе праводзіцца селекцыйная праца па паляпшэнні іх пароды і павышэння ўдояў. У 80-я гг. у Індыі прадавалі ялавічыну, хаця забойства каровы здаўна лічылася вялікім грахом. Нядаўна паведамлялася. Што ўжыванне ялавічыны зноў забаронена, нават у рэстаранах гатэляў для замежных турыстаў – Індыя звяртаецца да сваіх спрадвечных традыцый.

Ушанаванне малпаў звязана, на нашу думку. Галоўным чынам з велізарнай папулярнасцю нацыянальнага эпасу “Рамаяна”, дзе цар малпаў Хануман дапамагае галоўнаму герою – Раму. Усё ж гэты культ далёка не такі пашыраны, як культы каровы ці змяі. У Індыі ёсць нават свята змеяў – Наг-панчамі. У гэты дзень заклінальнікі змеяў і жыхары тых вёсак, дзе паўзуноў асабліва шануюць, ідуць у лес і прыносяць адтуль кашы, поўныя рэптылій. Іх выпускаюць на вуліцу, пояць малаком, асыпаюць кветкамі, накідваюць сабе на шыі, падпярзваюцца імі. І змеі чамусьці нікога не джаляць.

Дарэчы. Такая ж з’ява назіралася ў старажытнасці на востраве Крыт, дзе культ змеяў асабліва быў звязаны з ушанаваннем жаночага пачатку ў свеце. Наг – кобра і толькі кобра. З ім у Індыі звязана незлічоная колькасць міфаў, паданняў, вераванняў, звычаяў. На кобры, якая ўвасабляе ідэю вечнасці, ляжыць у Сусветным акіяне бог Вішну – захавальнік парадку і гармонні ў космасе. Пад раздзьмутым капюшонам шматгаловай кобры сядзеў падчас сваіх казанняў Буда, які накіроўваў кобраў на шлях дабра сілаю свайго вучэння. Кобры абвівалі шыю і рукі ўсёмагутнага бога Шывы. Амаль ва ўсёй індыйскай іканаграфіі ў тым ці іншым выглядзе прысутнічае кобра. Яна і сёння жыве практычна ў кожным індускім храме. Калі ж гэтая істота запаўзе ў дом чалавека, выхаванага ў нацыянальных традыцыях, яе ўспрымаюць як увасабленне якого-небудзь продка і ветліва просяць пакінуць дом. У друку сустракаліся сведчанні, што паводкі ці моцныя дажджы выганялі змеяў з норак і вымагалі шукаць паратунку ў вёсках. Тады сяляне пакідалі сваё жыллё, якое займалі кобры, і прасілі заклікальніка змеяў – прадстаўніка пэўнай касты – вывесці паўзуноў згоў у поле. У членаў такой касты змеі з’яўляюцца хатнімі жывёламі і жывуць у кожным двары. Калі сям’я перабіраецца ў іншы дом, сямейны жрэц забірае на новае месца і ўсіх змеяў. Прычым змеі ніколі не джаляць сваіх і нейкім дзіўным чынам адрозніваюць ад чужых. Сімвалічна ж змяя ў Індыі – знак эратычны, а больш шырокім плане ўвасабляе энергію ў дзеянні. А вось назапашвалі энергію, захоўвалі яе, не думку філосафаў Індыі, – расліны. Зялёная энергія – галоўнае багацце Індыі. Сапраўды, пад трапічным сонцам фотасінтэз ідзе асабліва інтэнсіўна. Не дзіва, што гэты рэгіён – радзіма многіх культурных раслінаў, якія мігравалі пасля па ўсім свеце, нават ва ўмераны пояс. Гэта: рыс, агуркі, баклажаны, цукровы трыснёг, манга, усе цытрусавыя, бабовыя, мяккія пшаніцы, ячмень, каноплі, гарчыца. У Індыі ежы заўсёды надавалася выключнае значэнне. Кулінарнае мастацтва развіваецца тут на працягу пяці тысяч гадоў, а ў прыгатаванні ежы ёсць нешта ад старажытнага набажэнства. У краіне існуе незлічоная колькасць страваў, але, бадай, асноўныя прадукты харчавання – рыс, ёгурт, сачавіца і соус карры.

Прычым свой рэцэпт прыгатавання карры захоўваецца практычна ў кожнай сям’і і перадаецца ад маці дачкі. Соус уключае не толькі розныя спецыі, але і мяса, рыбу, агародніну і садавіну. Важны працэс прыгатавання ежы, але вялікае значэнне мае посуд, у якім падаецца.

Фарфор і ўвогуле заходні посуд – з’ява новая, і прыхільнікі нацыянальных традыцый яго пазбягаюць.

Звычайна ежа падаецца на бананавых лістах або на медным ці срэбраным падносе, куды ставяцца розныя металічныя кубачкі – для кожнай стравы.

Запмваецца ежа звычайнай вадой. Усе ядуць толькі рукамі. Алкаголь не ўжываюць увогуле, за выключэннем дамоў, дзе жывуць на заходні манер. У Індыі многа безалкагольных напояў і сокаў, напрыклад, паўсюль п’юць сок манга, какосавае малако.

Салодкае падаецца на кожны абед, гэтых страваў тут – безліч, але, на думку заходніх людзей, у іх залішне многа цукру.

Неаходна адзначыць асаблівасць харчавання у Індыі. На кухнях вышэйшых кастаў нельга з’яўляцца людзям з кастаў ніжэйшых. Больш таго, прававерныя індусы неахвотна ядуць побач з чужымі людзьмі. Агульнае харчаванне заходніх людзей індусы ўспрымаюць як вялікі грэх. Есці неаюходна паасобку (як і адпраўляць натуральныя патрэбы). Тут у застоллі немагчымыя і гутаркі з прэтэнзіяй на філаслфію, раскрыццё душы, прынятае ў еўранейцаў. Тут адкрываюць цела, а душу – не.

Своеасаблівая замкнёнасць людзей праяўляецца ў адзіночай ежы, адзіночых танцах (няма карагодаў ці танцаў тыпу “сіртакі”, калі ўсе бяруцца за рукі. Плечы, паясы), адзіночным сузіранні, медытацыі. Многае ў традыцыях Індыі можна растлумачыць яе своеасаблівай этнічнай гісторыяй і сённяшнім дэмаграфічным становішчам. Звычаі і традыцыі былі скіраваны на захаванне чысціні крыві, расавых, нацыянальных прыкметаў. “Махабхарта”. “Махабхарта” (санскрыт – “Казанне пра вялікіх Бхарата”), – эпас народаў Індыі. Склаўся на аснове вусных міфаў і легенд, якія існавалі ў плямёнаў і народнасцей паўночна-заходней і паўночнай Індыі. Яго гісторыя пачынаецца з другой паловы другога тысячагоддзя да н.э.: сучасны выгляд набыў да сярэдзіны першага тысячагоддзя н.э. Лічыцца, што першапачаткова “Махабхарта” ўзнікла на пракрытах, потым было выкладзена на санскрыце. У цэнтры “Махабхарты” – расповед пра бітву дзвух родаў і іх аднадумцаў за ўладу над Хастынапурай (у наш час Дэлі), якое вядзецца ад імя легендарнага аўтара эпапеі Вьяса, а таксама дзейнічаючых асоб твора. “Махабхарта” складаецца з 18 кніг, некалькіх уводных эпічных твораў, амаль незвязаных з асноўным сюжэтам, і шматлікіх міфаў і легенд галоўным чынам фальклорнага характару: “Аповесць пра Шакунтале”, “Казанне пра Рама”, “Апвесць пра Матс’я”, “Аповесць пра цара Шыві”, “Казанне пра Нала”, “Аповесць пра Савітры”, філасофская паэма больш позняга ўзнікнення “Бхагавадгіта” ды іншыя. “Махабхарта” – багатая крыніца сюжэтаў і вобразаў, якія атрымалі развіццё ў нацыянальных літэратурах народаў Індыі, Інданэзіі, Бірмы, Камбоджы, Тайланда, Шры-Ланка, якія адлюстараваліся тасама ў літаратурах Тыбета і Манголіі. У кожнай з нацыянальных літаратур сюжэты “Махабхарты” пры перакладзе атрымалі сваю інтэрпрытацыю ў адпаведнасці з эпохай і канкрэтным нацыянальным асяроддзем. У Еўропе “Махабхарта” стала вядомайз канца Х V ІІІ стагоддзя, калі на англійскай, нямецкай і руская мовах з’явілася “Бхагавадгіта”. Поўныя пераклады да 1948 года існавалі толькі на рускай мове: тры кнігі “Махабхарты”, пераклад якога зрабіў Кальянаў. Апублікаваны таксама найбольш важныя часткі эпаса ў перакладзе Смірнова.

Значны ўклад у вывучэнне “Махабхарты” быў зраблены еўрапейскімі вучонымі Ф. Бопам, Л. Шрэдэрам, Х. Ласэнам, С. Сарэнсэнам, Г. Бюлерам і іншымі. “ Махабхарта ” – вялізарны твор, разоў у восем большы за “ Іліяду ” і “ Адысею ” разам узятыя. Паэма расказвае пра барацьбу за ўладу паміж двума царскімі родамі – кауравамі і пандавамі. У прынцыпе, эпас перадае сапраўдныя падзеі прыкладна Х V – X ст. да н.э., калі арыйцы заваёўвалі паўночную Індыю і раздзялялі паміж сабою захопленую краіну. Здзіўляючай рысай “Махабхарты” з’яўляецца тое, што асноўны сюжэт пра барацьбу стрыечных братоў каураваў і пандаваў займае толькі чацвёртую частку ўсёй паэмы.

Астатні тэкст – усіаўныя эпізоды: міфы, легенды, апавяданні, байкі, повесці, філасофскія, палітычныя, маральна-этычныя трактаты.

Некаторыя з іх утвараюць як бы самастойныя творы, што самі з’яўляюцца шэдэўрамі сусветнай літаратуры. Такая дзіўная структура адрознівае “Махабхарту” ад іншых класічных народных эпасаў. Сярод устаўных эпізодаў “Махабхарты” асабліва цікавая “Паэма пра Наля”. Галоўны герой твора прайграў брату ў косці сваё царства і ўсю маёмасць. Разам з каханай царэўнай Дамаяці прынц Наль блукае па лесе, затым лёс раздзяляе іх, яны перажываюць многа прыгодаў і нарэшце сустракаюцца зноў. У творы цудоўна перададзены перажыванні герояў, сімволіка і мова кахання, вернасці, гора і радасці. Паэма прасякнута незвычайнай для старажытнай літаратуры рамантыкай пачуцця. Гэта адзін з найлепшых твораў сусветнай літаратуры пра каханне.